Wojsko i przemoc

Wczoraj wieczorem moderowałem w Niemieckim Instytucie Historycznym dyskusję poświęconą „Wojsku i przemocy”. Ze względu na miejsce i panelistów – historyków: ze strony polskiej występował Jarosław Czubaty z Uniwersytetu Warszawskiego, z niemieckiej Christoph Rass z Akwizgranu, tytułowy problem omawiany był poprzez analizę konkretnych przypadków. Rass, specjalizujący się w II wojnie światowej i Wehrmahcie opowiadał fascynującą historię 253 dywizji piechoty z Akwizgranu. Jak większość żołnierzy Wehrmachtu tworzyli ją „zwykli ludzie”, poborowi na codzień uprawiający normalne zawody nie mające nic wspólnego z przemocą.
Szlak bojowy dywizji rozpoczął się na Zachodzie, w Belgii i Francji, ale od 1941 r. została ona przeniesiona na front wschodni. Rass opowiadał, jak lektura kolejnych dokumentów, dzienników, a także rozmowy z żyjącymi jeszcze weteranami odsłaniały anatomię zbrodni i horroru, m.in. używanie kobiet z zajętych terytoriuów w roli żywych trałów przeciwminowych. Niemiecki historyk mówił też o sposobach ujawniania prawdy z pozornie stosunkowo niewinnych opowieści – większość weteranów nie dopuszcza świadomości, że popełniała zbrodnię (wykonywali tylko rozkazy), więc swoją niewinność osłaniają odpowiednią narracją. Mówią więc, że spalili w jakiejś wsi zabudowania i ograbili ludność z odzieży, nie dodając że temperatura na zewnątrz osiągała minus 40 stopni.
Wypowiedź Rassa koncentrująca się na XX wieku kontrastowała z opowieścią Jarosława Czubatego, mówiącego głównie o armii Księstwa Warszawskiego i związanej z nią romantycznej tradycji wojska, w którym ewentualną przemoc przypisywano niesubordynacji i porywczej naturze ludzi w mundurach. Ta romantyczna tradycja powoduje, że do dzisiaj nie zbadaliśmy dokładnie, jak rzeczywiście zachowywali się polscy żołnierze okupując w imieniu Napoleona Hiszpanię. Niezależnie jednak od prawdziwych postaw widać przemianę przemocy w historii i radykalne złamanie „rycerskich” tradycji w XX wieku. Pierwsza wojna i atak Niemców na Belgię, któremu towarzyszyła masakra ludności cywilnej (Rass przypomina, że zbrodni na rozkaz dopuszczali się poborowi z Akwizgranu, często niemal sąsiedzi Belgów) jest początkiem procesu, w którym przemoc wyradzająca się w zbrodnię i zgodnie z doktryną wojny totalnej staje się normą, a nie skutkiem ubocznym działań wojennych.
Późniejsze doświadczenia Amerykanów z Wietnamu i Iraku, Francuzów z Algierri, Rosjan z Afganistanu i Czeczenii, Serbów z Bośni pokazują, że problem przemocy jako narzędzia polityki i pytanie, czy można poddać ją racjonalnej kontroli, bo przecież nikt nie łudzi się, że można z niej zupełnie zrezygnować, nie traci i nie straci ważności.