Jaron Lanier, „You Are Not a Gadget. A Manifesto”

Obawiałem się, że biorę do ręki książkę podobną do „Kultu amatora” Andre Keena. Lanier od lat nie ukrywa swego sceptycyzmu wobec kierunku, w jakim rozwija się cyfrowy świat i cyfrowa kultura. Dałe temu wyraz w eseju „Digital Maoism. The Hasards of the New Online Colletcivism„.  W „You Are Not a Gadget” argumenty rozwija, przekonując że pewne aspekty cyfrowej kultury zabijają humanizm i zamieniają człowieka w przedmiot, redukując go do trybu, czy może raczej bezimiennego ogniwa w sieci.

Na pierwszy rzut oka Lanier używa podobnych argumentów, jak Keen, którego wielokrotnie krytykowałem: kultura web 2.0 niszczy sprawdzone formy i instytucje kultury, nie oferując nic lepszego zamiast. Lanier użwa jednak znacznie lepszej argumentacji, bo nie broni na siłę starego ładu, tylko przemiany analizuje w szerszym kontekście, czyniąc wiele ciekawych spostrzeżeń.

Po pierwsze, już na początku zwraca uwagę, w jaki sposób technokultura (czyli kultura rozwijająca się w symbiozie z rozwojem technologii) staje się zakładnikiem niewinnych pozornie wyborów technicznych. Muzyka cyfrowa na zawsze została obciążona wyborem standardu MIDI, który choć ułomny, zniewala dziś muzyków tworzących z użyciem cyfrowych instrumentów niczym twarde prawa fizyki.

One day in the early 1980s, a music synthesizer designer named Dave Smith casually made up a way to represent musical notes. It was called MIDI. His approach conceived of music from a keyboard player’s point of view. MIDI was made of digital patterns that represented keyboard events like „key-down” and „key-up”. That meant it could not describe the curvy, transient expressions a singer or a saxophone player can produce. It could only describe the tile mosaic world of the keyboardist, not the watercolor world of the violin.(…) In spite of its limitations, MIDI became the standard scheme to represent music in software. MIDI became entrenched, and despite Herculean efforts to reform it on many occasions by a multi-decade-long parade of powerful international commercial, academic, and professional organizations, it remains so.

Potem Lanier zastanawia się nad ideologią świata Web 2.0, zwracając uwagę, że wbrew zachwytom nad ukrytym w niej potencjale innowacyjności, nie wydała ona nic innowacyjnego: wolne oprogramowanie i Linuc, to owszem innowacja społeczna polegająca na odkryciu, że ludzie są w stanie współpracować, lecz efektem tej współpracy nie jest wcale żadna radykalna innowacja, lecz co najwyżej proces nieustannego kopiowania i powolnego poprawiania starego rozwiązania, jakim jest Unix. Unix zaś niczym doskonałym nie jest, ma w siebie wpisane ograniczenia, podobnie jak MIDI, które trwałym piętnem odciskają się na kolejnych generajach systemów informatycznych, tym razem rozwijanych z pomocą wolnych programistów.

Lanier przekonuje, że nie tylko Linux jest de facto wtórny, lecz również Wikipedia i większość form kultury Web 2.0. Nic radykalnie nowego nie powstało, a jeżeli już, to w modelach produkcji premiujących indywidualną twórczość. To ciekawa teza, która wymaga dokładnej analizy w dwóch przynajmniej aspektach: faktycznym, czyli jak to rzeczywiście jest z podażą radykalnych innowacji. Drugi aspekt wymagałby analizy z punktu widzenia teorii procesów innowacyjnych. W każdym razie nie da się zbyć argumentów Laniera prostym stwierdzeniem, że jest sentymentalny.

Lanier pisze także o zjawisku, które w ujęciu krytycznym określane mianem wewnętrznej sprzeczności kapitalizmu kognitywnego. Otóż w wyniku rozwoju form Web 2.0 w kulturze, technice, nauce najbardziej tracą na tym ludzie, którzy stanowić powinni rdzeń społeczeństwa wiedzy: twórcy, bo źródła ich dochodów podkopywane są przez produkcję społeczną. W rezultacie klasa twórcza ulega szybkiej pauperyzacji, z wyjątkiem jedynie supertwórczego rdzenia, czyli ludzi pracujących w głównych ośrodkach kapitalizmu kognitywnego, jak Google.

Przez całą książkę przewijając się także aspekty metafizyczne, dotyczące refleksji nad istotą ludzkiej osoby i humanizmu. Lanier przekonuje, że koncepcji osoby nie da się zredukować do ciągu bitów, człowiek nie podlega digitalizacji – nigdy nie będzie możliwości odtworzenia człowieka in silico i na dowód przytacza doświadczenia z prac nad wirtualną rzeczywistością. Bez problemu można rekonstruować te wrażenia zmysłowego, które można wyrazić w postaci prostych elementów składowych, jak obraz lub dźwięk. Inaczej jest zupełnie z zapachem. Zapach nie poddaje się symbolizacji, a dalej digitalizacji – jest doświadczeniem ucieleśnionym, zapośredniczanym bezpośrednio przez cząsteczki chemiczne.

To jedno z cenniejszych przypomnień Laniera: całej rzeczywistości nie da się zdigitalizować, informacja jest tylko aspektem materialnego wymiaru świata, nie jest jego substancją. Ciało, podobnie jak kształty cząsteczek chemicznych nie są jedynie emergentnymi skutkami działań informacyjnych, są nośnikami i procesorami informacji. W naturze nie ma podziału na software i hardware, materia stanowi nieredukowalną jedność.

W sumie, książka Laniera przeczytałem z dużą przyjemnością, bo dostrzega argumentów, nad którymi inaczej, niż w przypadku książki Keena, nie sposób łatwo przejść do porządku dziennego.