Kapitalizm zabija

Pod wpisem o książce Alaina Touraine’a „Apres la crise” ukazał się m.in. komentarz:

Co innego jest kryzys który powoduje, że ludzie nie mają co jeść a co innego kryzys którego skutkiem jest to, że nie mogą sobie kupić nowego samochodu.

Cóż, od dawna wiadomo, a od mniej więcej połowy wieku istnieją badania naukowe pokazujące, że nie samym chlebem człowiek żyję. Ba, nie tylko człowiek, lecz nawet małpy, nawet gdy mają pożywienie nie przeżyją bez miłości („The Nature of Love” Harry’ego Harlowa). Ba, nawet małpy cierpią z powodu niesprawiedliwości. Poczucie niesprawiedliwości, wynikającej np. z rosnącego szybko i nie mającego specjalnego uzasadnienia różnic dochodowych, zmiany środowiska pracy i rosnącej niepewności zatrudnienia może być powodem rzeczywistego cierpienia, podobnie jak głód.

Co dzieje się z człowiekiem, który rzuca się z okna firmy w której pracuje, zostawiając list pożegnalny z informacją, że odbiera sobie życie z powodu pracy? Tylko w tym roku we Francji w ciągu dwóch tygodni popełniło samobójstwo pięciu pracowników France Telecom, od 2008 roku blisko 50. Dla równowagi, w Chinach w firmie Foxconn składającej iPhony odebrało sobie życie 9 pracowników. Można, jak autor innego komentarza, stwierdzić, że w skali zatrudnienia w FT lub Foxconn to i tak mniej, niż statystyka samobójstw we Francji lub Chinach.

Może jednak w tragediach tych kryje się jakaś informacja, inna niż tylko absurdalne stwierdzenie, że to kwestia złej organizacji pracy. Ciekawą odpowiedź proponuje Thierry Beinstingel, na codzień manager w jednej z korporacji, po godzinach autor „powieści fabrycznych” (roman d’entreprise). Właśnie wydał powieść „Retour aux mots sauvages”. Choć nigdzie nie pada nazwa FT, widać że akcja toczy się w korporacji telekomunikacyjnej. Bohaterem jest Eric, człowiek który całej życie pracował jako technik informatyczny, został jednak zredukowany i jedyne miejsce pracy to korporacyjne call center, gdzie jest rozliczany z wydajności sprzedaży umów „confort optimum”.

Beinstingel doskonale pokazuje destrukcję człowieka zamienianego w tryb kafkowskiej machiny w sposób nieporównanie gorszy, niż kiedyś robotnicy przy taśmie produkcyjnej. To świat, gdzie nie ma już żadnej lojalności firmy wobec pracowników, liczy się tylko efektywność. By ją uzyskać, mobilizować trzeba najgłębsze struktury osobowości. Eric (to zresztą przybrane imię, każdy z pracowników pracuje pod pseudonimem) przestaje być sobą, zamienia się w robota. Bardzo brutalny opis zjawiska alienacji. W wywiadzie dla NovelObs Beisntingel mówi:

C’est facile a dire maintenant, mais cette crise était prévisible. Dans les réunions, a France Télécom comme ailleurs, voila des années que regne un silence absolu. Les entreprises ont tellement bouclé la communication que le dialogue est impensable. Elles ont pris le langage en otage, avec cette langue managériale, bien plus dangereuse que l’anglais, qui efface le sujet, qui rend les hommes interchangeables. (Łatwo teraz mówić, ale tego kryzysu można się było spodziewać. Podczas spotkań, zarówno we France Telecom, jak i gdzie indziej już od lata panuje milczenie. Firmy tak zablokowały komunikację? że żaden dialog jest niemożliwy. Język stał się zakładnikiem mowy menadżerskiej, bardziej niebezpiecznej niż angielski, która kasuje podmiotowość i czyni wymiennymi).

Rzeczywiście, łatwo to było przewidzieć. Proces destrukcji podmiotu w pracowniku nowoczesnej korporacji opisywał Richard Sennett w „Korozji charakteru”. Proces ten dokładnie analizuje Philippe Zarifian w książce „Travail et communication” pokazując, jak istotne znaczenie w nadawaniu sensu nawet nieludzkiej pracy ma podmiotowość pracownika. Drogą do niej jest udział w komunikacji, możliwość bycia sobą przez wyrażanie swoich opinii, udział w dialogu. Eva Illouz pokazuje, że niedostatki klasycznego fordyzmu dostrzeżono w USA już w latach dwudziestych XX wieku i by zaradzić kryzysowi, wprowadzono do fabryk terapeutów.

Dzięki nim nie tylko rosła wydajność pracy, malał poziom niebezpiecznych frustracji, które mogły znaleźć ujście w sabotażu i strajkach. Dziś jednak pracownicy takiej korporacji, jak ta w której pracuje Eric nie widzą już sensu w proteście, bo nie widzą alternatywy. W „Zwale” Sławomira Shutego bohater jeszcze reaguje wybuchem, u Beinstingela (tak jak w realnym życiu FT i Foxconn) drogą do wolności jest okno.

Można oczywiście skwitować (napiszę sam, żeby uprzedzić niektóre komentarze), że ludziom się w głowach poprzewracało z dobrobytu. Co mają powiedzieć ci, którzy w ogóle pracy nie mają? Tu odsłania się niestety, druga strona zjawiska możliwości kanalizacji gniewu i frustracji w post-społecznym świecie. To, jak pisze francuski socjolog Michel Wieviorka w „La violence”, zjawisko eskalacji przemocy o charakterze niepolitycznym. Przemoc dla samej przemocy, bez konkretnego celu, jak miało to miejsce we francuskich banlieu w 2005 r. i co świetnie wychwytuje analizując rzeczywistość polską Zbigniew Mikołejko w książce „W świecie wszechmogącym. O przemocy, śmierci i Bogu”.