No, to po robocie. Nie ma pracy i nie będzie

Młodość nie radość, starość nie grzech – tak chyba trzeba będzie zmodyfikować stare przysłowie. Światowa Organizacja Pracy w aktualizacji raportu „Global Employment Trends for Youth: 2011 Update” pochyla się z troską nad rynkiem pracy dla młodych. A raczej brakiem tego rynku i ponurym bezrobociem. Na świecie nie ma pracy 75 mln młodych ludzi, liczba młodych bezrobotnych wzrosła w okresie 2008-09 o 4,5 mln i nie widać specjalnie oznak, by sytuacja się poprawiła. Jeśli już, to raczej poprzez podaż kiepskich miejsce pracy i rozwój prekariatu. Choć i na to nie ma co specjalnie liczyć.

Perspektywy są kiepskie, bo po prostu mamy do czynienia z głęboka zmianą strukturalną, której wynikiem jest koniec pracy jaką znamy, przekonują Erik Brynjolfsson i Andrew McAfee, ekonomiści MIT w opracowaniu „Race Against The Machine„. Brynjolfsson zasłynął przed laty pracami, które jako jedne z pierwszych rozwiązywały tzw. paradoks Solowa. Robert Solow, noblista z ekonomii powiedział na początku lat 80, że widzi komputery wszędzie, tylko nie w statystykach (produktywności). Brynjolfsson pokazał, że inwestycje w IT przekładają się na wzrost produktywności.

Dziś jednak jego wnioski idą jeszcze dalej – zmiana technologiczna, właśnie rozwój ICT powodują załamanie rynku pracy. Foxconn największy subkontraktor na świecie ma zamiar zastąpić swe setki tysięcy chińskich robotników robotami. Nie strajkują i nie popełniają samobójstw. Automatyzacja produkcji to jednak tylko wierzchołek góry lodowej, problem znany od dawna. Dziś większym wyzwaniem dla rynku pracy jest automatyzacja pracy umysłowej i handlu. Jeszcze do niedawna robotnicy wypchnięci z fabryk przez roboty mogli iść pracować do handlu. Okazuje się jednak, że w ciągu ostatniej dekady w USA liczba miejsc pracy w handlu zmalała o setki tysięcy. Oczywiście, skutek rozwoju ehandlu i automatów sprzedających snaki i inne drobiazgi.

Brynjolfsson z McAfee pokazują, jak w ciągu pierwszej dekady XXI wieku w USA cały wzrost produktywności wynikał praktycznie z inwestycji w kapitał, dlatego też właściciele kapitału zgarnęli śmietankę tego wzrostu (stąd m.in. wzrost rozwarstwienia dochodowego w USA). Kryzys postawił kropkę nad i procesu strukturalnej zmiany, nie widać specjalnie mechanizmów mogących tworzyć nowe miejsca pracy w tempie wystarczającym, by wchłonąć falę bezrobotnych z ostatniego kryzysu oraz nadwyżkę demograficzną.

A może być jeszcze gorzej, bo akurat zmiana technologiczna związana z teleinformatyką ma inną logikę, niż wcześniejsze fale rewolucji technologicznej. Jesteśmy ciągle jeszcze na pierwszej połowie szachowej tablicy, piszą amerykańscy ekonomiści. Chodzi o słynną bajkową ilustrację postępu geometrycznego, gdy sułtan ma wypłacić nagrodę kładąc na kolejnym polu szachownicy dwa razy więcej ziaren, niż na poprzednim. Do połowy szachownicy ilość zboża jest rozsądna, potem zaczyna się jazda.

Rzecz w tym, że technologie informatyczne rozwijają się z szybkością postępu geometrycznego, dopiero jednak dochodzimy do połowy szachownicy. Co będzie dalej? Nie chodzi nawet o tak radykalne wizję, jak technologiczna osobliwość Raya Kurzweila. Wystarczy wziąć przykłady z życia: jeszcze dekadę temu automatycznie sterowane samochody nie potrafiły przejechać bez wypadku kilku kilometrów na pustyni. Dziś flotylla testowa Google’a jeździ po prawdziwych miastach i doskonale sobie radzi. Ile jeszcze lat trzeba, żeby tego typu rozwiązania zmieniły radykalnie całą sferę usług?

Klasyczną odpowiedzią na zmiany rynku pracy wywołane przez postęp techniczny było stwierdzenie: posady, które znikną zostaną zastąpione nowymi. Tak zawsze było. Czy tak będzie dalej? Cóż, nie ma gwarancji ze względu na to, że twórcza destrukcja przebiega dziś szybciej, niż ludzka zdolność do adaptacji. Rolnika, ktory tracił pracę na roli łatwo było przeszkolić do pracy przy fabrycznej taśmie. Co ma robić programista z wyższym wykształceniem, który straci pracę ze względu na rozwój cloud computing? Może wrócić na wieś i zająć się rolnictwem ekologicznym. Niestety, ciągle pozostaje problem z bilansem starych i nowych miejsc pracy.

Brynjolfsson i McAfee nie są luddystami, widzą szansę i proponują, żeby „race against machine”  zastąpić „race with machine”, czyli twórczo wykorzystywać logikę przyspieszającego postępu technicznego, co jednak wymaga przebudowy systemu kształcenia i wielu jeszcze innych rzeczy. Robert Solow, wspomniany już twórca komputerowego paradoksu, komentując pracę ekonomistów z MIT dla serwisu MIT’s Technology Review stwierdza:

The other question not raised in the book-but raised by the content, and this has been discussed by economists off and on for years is how to make an economy that will deal with a situation in which an enormous amount of labor becomes superfluous, in which almost all the work is done by robots, including the manufacture of robots.
There you have to begin thinking about how you support a population. One way to do it, of course, would be democratization of capital. If all the income is being earned, in effect, by capital-by machines of one kind or another-then the economy becomes a kind of mutual fund, a situation in which the ownership of all that capital is spread around the population. That is a century away, or two centuries away, or maybe never.

Inaczej mówiąc, pojawia się problem, jak dokonać redystrybucji wartości dodatkowej, która nie powstaje na skutek pracy, lecz jest wynikiem czystej produktywności kapitału? Na razie problem ten mają Amerykanie, lecz zapowiedzi Foxconnu o robotyzacji produkcji w Chinach podpowiadają, że amerykański  problem szybko stanie się wyzwaniem dla całego świata (a być może już jest, jak pokazuje raport MOP). W świetle tych wyzwań ględzenie o wydłużaniu wieku emerytalnego jako remedium na kryzys systemu emerytalnego wydaje się co najmniej nieporozumieniem.