Co roku, jesienią każdy frankofil czeka niecierpliwie na werdykt jury nagrody Goncourtów, najważniejszej nagrody literackiej języka francuskiego. Czasami decyzja jest oczywista, jak w zeszłym roku, gdy laury trafiły do Michela Houellebecqa za „Mapę i terytorium”. Najciekawsze są jednak te lata, kiedy nagroda wiąże się z odkryciem, jak było z Jonathanem Littellem i jego „Łaskawymi” i jest w tym roku. Alexis Jenni? Kto słyszał to nazwisko, nawet w Wikipedii trudno coś znaleźć. Nauczyciel biologii z Lyonu w wieku 48 lat popełnił debiut, który zaskoczył krytyków – od pierwszych recenzji widać było, że „L’Art francaise de la guerre” przynosi coś ważnego i to być może nie tyko samym Francuzom.
Książka rzeczywiście jest doskonała, pisana z perspektywy trzydziestolatka, mieszkańca współczesnego „śmieciowego” kapitalizmu. Prekariat jako stała już kondycja, zwłaszcza ludzi młodych rozkłada tkankę społeczną, jej destrukcja uwalnia demony przemocy, rasizmu żywiące się jednak nieopowiedzianą i nie dopowiedzianą historią najnowszą: najpierw wstydliwy czas petainizmu i kolaboracji z Niemcami, potem blisko dwudziestoletnia wojna kolonialna zakończona upadkiem francuskiego imperium. To właśnie ta wojna, której najbrudniejsze szczegóły dopiero wychodzą na światło dzienne ciągle zaraża współczesne społeczeństwo. Bohaterowie powieści, ów trzydziestolatek i drugi, weteran francuskich wojen spotykają się wymieniając usługami: weteran uczy młodego malować (to właśnie malarstwo uratowało resztki człowieczeństwa oficera uczestniczącego w brutalnej i nieludzkiej wojnie), który z kolei spisuje biografię weterana, zamienia jego traumę w narrację. W efekcie powstaje dzieło, które można nazwać próbą narodowej psychoanalizy syntezującej najważniejsze debaty o tożsamości, historii i społecznej kondycji ostatnich lat.
Wybór jury Goncourtów nie zaskakuje, warto jednak przy okazji popatrzeć jak działa cała machina kulturalnego kapitalizmu. Kluczem do jej zrozumienia jest opracowanie Luciena Karpika „L’economie des singularites”. Karpik analizuje, jak w gospodarce nadmiaru istotnym elementem kreowania wartości i hierarchii w chaosie masowej oferty jest system wytwarzania „osobliwości” (owych singularites). Otóż ogłoszenie werdyktu nagrody Goncourtów jest zwieńczeniem procesu, który nabiera rozpędu pod koniec wakacji, kiedy wraz z jesiennym otwarciem wydawniczym do księgarń trafia co roku kilkaset nowych tytułów powieści. Nikt nie jest w stanie samodzielnie sobie poradzić z tą ofertą, rusza więc cały przemysł krytyczno-recenzyjny pośredniczący między światem pisarzy i wydawców a czytelnikami, którzy tworzą generalnie dwie ligi: bibliomanów, czytających 25 i więcej książek rocznie (w Francji 10,4% czytającej populacji) oraz czytelników zwykłych, sięgających po 1-9 tytułów rocznie (47,4% populacji).
Kluczowym mechanizmem wytwarzania „osobliwości” w świecie literackim są nagrody (jest ich we Francji 1500), same tworzące hierarchię, a miejsce w tej hierarchii przekłada się na siłę rynkowego sygnału: nagroda Goncourtów oznacza, że książka sprzeda się średnio w nakładzie 300 tys. egzemplarzy, choć ma szansę i na milion. Nagroda Renaudot to średnio 100 tys. egzemplarzy, Femina od 50 do 100 tys. W Polsce próbujemy stworzyć podobny system, z nagrodą „Nike” na czele, jest on jednak z wielu względów nieporównanie słabszy, a słabością największą jest po prostu brak czytelników, co powoduje, że brakuje też popytu nie tylko na same książki, lecz również złożoną infrastrukturę krytyczno-recenzencką, zastępowaną w dużej mierze przez PR wydawców i kryptoreklamę. Na szczęście jest co czytać, a wielką zaletą naszego rynku wydawniczego jest jego otwartość na świat, pod względem przekładów jesteśmy w czołówce.
