Czas debat: GMO u prezydenta

Wczorajsza debata u premiera w sprawie ACTA jeszcze angażuje wyobraźnię, a tu już kolejny ciekawy i kontrowersyjny temat: GMO (organizmy modyfikowane genetycznie), o których jutro będą debatować zaproszeni przez prezydenta. O ACTA piszę w komentarzu, przyglądając się dzisiejszym gazetom znajduję podobne wrażenia: spotkanie potrzebne, choć mało sensowne. Ponad 7 godzin terapeutycznej i zastępczej dyskusji, w której nie uczestniczyli w zasadzie ci, którzy do politycznego kryzysu doprowadzili, czyli protestujący na ulicach. Główny pożytek praktyczny, to ogólne przekonanie, że należy poważnie się zabrać za modernizację praw własności intelektualnej, z prawem autorskim włącznie. I przy okazji konstatacja o sposobie działania naszego państwa. Otóż jednym z postulatów protestujących jest ujawnienie wszystkich dokumentów i ekspertyz towarzyszących procesowi negocjacyjnemu. Okazuje się, jak to powiedział premier, że dokumentów nie ma wiele, kilka kartek i będą ujawnione. Skoro tak, to ciekawe na jakiej podstawie premier i jego ministrowie z takim przekonaniem odwołują się do argumentu wiedzy odnośnie ewentualnych negatywnych (i pozytywnych) konsekwencji przyjęcia ACTA. Jeśli cała wiedza, to te kilka kartek, zaczynam się bać. Czy inne porozumienia negocjujemy równie beztrosko?

Jako część odpowiedzi na powyższe pytanie polecam analizę Dominika Batorskiego „Asymetria informacji i ACTA”. W tym kontekście cieszy debata prezydencka o GMO. Jeden z Czytelników zasugerował, żeby poprzedzić tę dyskusję tekstem o zasadzie ostrożności i jej zastosowaniu do problemu GMO. W zasadzie można stwierdzić, że nie ma o czym dyskutować, zasada ostrożności należy do podstaw prawa Unii Europejskiej (jest wpisana w traktat o działaniu Unii). Mówi ona w uproszczeniu, że jeśli w oparciu o dostępną wiedzę naukową istnieją uzasadnione obawy, że mogą pojawić się skutki uboczne których ocena wiąże się z dużą niepewnością naukową, w analizie kosztów i zysków należy dać pierwszeństwo ochronie zdrowia ludzkiego i środowiska. Zasada ostrożności często jest nadużywana, część przeciwników GMO powołuje się na nią domagając się zakazu upowszechniania organizmów modyfikowanych genetycznie. Poniżej fragment oficjalnej wykładni UE:

Przywołanie zasady ostrożności
Według Komisji zasadę ostrożności można przywołać, w przypadku gdy zjawisko, produkt lub działanie może stanowić potencjalne zagrożenie, zidentyfikowane w ramach naukowej i obiektywnej oceny, jeżeli taka ocena nie pozwala na określenie z wystarczającą pewnością tego zagrożenia.
Przywołanie tej zasady wpisuje się w ogólne ramy analizy zagrożeń (która poza oceną obejmuje zarządzanie zagrożeniami i komunikację zagrożeń), a dokładniej w ramy zarządzania zagrożeniami, które odnoszą się do etapu podejmowania decyzji.
Komisja podkreśla, że zasadę ostrożności można przywołać tylko w przypadku ewentualnego zagrożenia i pod żadnym pozorem nie może ona uzasadniać podjęcia decyzji arbitralnej.
Przywołanie zasady ostrożności jest więc uzasadnione, jeżeli spełnione są trzy wstępne warunki:
?    zidentyfikowano potencjalnie negatywne skutki,
?    przeprowadzono ocenę dostępnych danych naukowych,
?    nie ma pewności naukowej.

Wbrew pozorom jednak zasada ostrożności nie polega uznaniu, że można blokować rozwój nowych technologii tak długo, jak długo istnieją jakiekolwiek wobec nich wątpliwości. W rzeczywistości zasada ta jest instrumentem łączącym świat nauki ze światem polityki i sferą społeczną. Polega na uznaniu, że wiedza naukowa jest niepełna i jest źródłem niepewności oraz ryzyk. To kluczowe rozróżnienie. Niepewność to sytuacja, kiedy dostępna wiedza naukowa nie daje możliwości określenia skutków jakiejś decyzji czy procesu, wskazuje jednak na możliwość niekorzystnego rozwoju sytuacji. Niepewność przekształca się w ryzyko, gdy poziom zagrożenia i jego skutki można skwantyfikować. Zasada ostrożności, że w sytuacji istnienia niepewności uzasadnione jest np. wstrzymanie zgody na GMO do czasu, kiedy badania naukowe dostarczą nowej wiedzy umożliwiającej przeprowadzenie analizy kosztów i zysków, umożliwiającej podjęcie racjonalnej decyzji.

Sama analiza kosztów i zysków zakładająca wcześniejszą analizę ryzyk jest procesem złożonym, bo musi uwzględniać nie tylko ryzyko naukowe (niepełność wiedzy) i techniczne (negatywne skutki), lecz także ryzyka ekonomiczne, społeczne, polityczne. W sumie nie daje się sprowadzić do prostego, technokratycznego algorytmu. Szacunki ryzyk i ich analiza może być jedynie podstawą dla procesu politycznego. By miał on sens, musi być procesem opartym na deliberacji – udziale w podejmowaniu decyzji wszystkich aktorów. By jednak deliberacja miała sens, musi odwoływać się do zasada racjonalnego dyskursu, a więc posługiwać się wiedzą naukową (dlatego np. niepewności wynikające z przekonań, a nie oparte na wiedzy naukowej nie mają status racjonalnego argumentu) i pewnymi regułami (np. w UE obowiązuje reguła, że zasada ostrożności nie może być wykorzystywana jako argument dla polityki protekcjonistycznej).

Zasada ostrożności nie określa więc z góry, jakie powinny być decyzje w sprawie GMO. Unia Europejska podjęła w pewnym czasie moratorium, w uznaniu właśnie, że istnieją uzasadnione naukowo powody do obaw i należy poczekać, aż rozwój nauki pozwoli nie tyle obawy te rozwiać, co zamienić je w ryzyka umożliwiające racjonalną analizę kosztów i zysków. Analiza ta w Polsce może przynieść inny wynik, niż np. w Hiszpanii. O ile bowiem w obu krajach posługiwać się trzeba tą samą wiedzą biologiczną i ekologiczną, to już jednak inne mogą być ryzyka ekonomiczne i społeczne. Chodzi jednak o to, żeby w dyskusji używać argumentów racjonalnych, a nie fundamentalistycznych, jak to często ma miejsce (gdzie postawę fundamentalistyczną potrafią prezentować zarówno naukowcy, jak i aktywiści działający w imieniu ochrony środowiska).

Zasadzie ostrożności wiele uwagi w ostatnich latach poświęcili Francuzi, którzy nawet wpisali ją do swojej konstytucji. Ostatnio ukazało się bardzo ciekawe opracowanie „Le principe de precaution: ideologie ou approfondissement democratique?„. Pokazuje ono, że zasada ostrożności w działaniu może być bardzo wydajnym narzędziem poprawy demokracji, stosowana źle może służyć także hamowaniu rozwoju w imię irracjonalnych lęków.