Powolny rozkład systemu szkolnego

Wzmocnić rolę państwa czy odpaństwowić? Pod takim hasłem od jakiegoś czasu toczy się dyskusja na łamach „Gazety Wyborczej”. Zainicjował ją Adam Leszczyński, w sobotnim wydaniu pojawił się tekst Wojtka Orlińskiego. Podpisuję się pod nim – Wojtek przypomniał, w jaki sposób krzepła w Polsce idea powszechnego szkolnictwa, z inicjatywami takimi, jak tysiąclatki. W tym samej  „Gazecie” opublikowała artykuł Ola Pezda doskonale ilustrujący, co się dzieje, gdy państwo traci kontrolę na szkolnym systemem.

Samorządy w poszukiwaniu oszczędności „prywatyzują” system, tzn. przekazują szkoły w administrację różnym organizacjom. Odpada wówczas Karta Nauczyciela, co kończy się najczęściej, jak opisuje Ola, degradacją – nauczyciele muszą pracować więcej za mniej, pozbawieni, jak cała reszta polskiego prekariatu, jakiejkolwiek ochrony i stabilizacji. Budżet gminy ma się na pewno lepiej, jakość edukacji niekoniecznie. Samorządowcy działają jednak racjonalnie – wraz z niżem demograficznym maleje polityczn znaczenie edukacji, a rośnie koszt. Proces destrukcji będzie więc postępował, mogłoby go zatrzymać państwo.

Wojtek Orliński podaje jeszcze inne argumenty za rolą i znaczeniem państwa dla powszechnego systemu edukacji – kluczowym jest równościowa i integracyjna funkcja szkoły. Obok podatków to jedyny w rękach państwa instrument aktywnego zmniejszania nierówności. Gdy jednak państwo, tak jak w Polsce, ze swych prerogatyw w tym obszarze de facto rezygnuje, zaczyna się rozkład. Niestety, trudno go będzie powstrzymać – powszechny i całościowy system edukacyjny, ostatnia już pozostałość po nowoczesności, można było stworzyć tylko w czasach, gdy zarówno prawica, jak i lewica nie miały wątpliwości, że taki system jest potrzebny. Dla jednych, by formować obywatela państwa narodowego. Dla drugich, by zmniejszać nierówności. Dla jednych i drugich, by budować więź społeczną i integrować.

Dziś problem ze słabością państwa, nie tylko w obszarze edukacji, wynika z brakiem legitymizacji dla takich całościowych projektów. O wiele łatwiej odwoływać się do racjonalności rynku, mitu wolnej konkurencji, etc., niż odpowiedzieć z przekonaniem, że potrzebujemy powszechnej szkoły, w której państwo jest gwarantem zarówno dostępu do wiedzy, jak i do podstawowych wartości. Kiedy jednak minister edukacji mówi, że to sprawa dyrektora szkoły i rodziców, gdy inauguracji roku szkolnego w szkole publicznej towarzyszą obrzędy religijne, zaczyna być źle. Chwilę później rozpocznie się nie tylko spór o kanon lektur, lecz również pojawią się protesty, dlaczego uczyć teorii ewolucji, a nie kreacjonizmu.

O kryzysie legitymizacji piszę więcej w najnowszym numerze kwartalnika KIK „Kontakt”. Poniżej fragment tekstu:

Spory o nauczanie historii, o kanon literatury wynikają właśnie z załamania dawnego ładu, kiedy z jednej strony kultura, z drugiej nauka, z trzeciej w końcu polityczna wizja dobra wspólnego umożliwiały zbudować wizję informacji i kompetencji, jakich powinien w toku kształcenia nabyć człowiek stający się na wyjściu z systemu obywatelem i pracownikiem.

Legitymacja dla takiej konstrukcji przestała istnieć, nie można jej odtworzyć odwołując się do polityki, bo tu także na skutek przemian społecznych coś się zmieniło. Przestała istnieć sfera publiczna. Paradoksalnie, w społeczeństwie które jak nigdy wcześniej ma do dyspozycji najbardziej demokratyczne środki komunikowania się, umożliwiające każdemu udział w debacie publicznej, straciło zdolność prowadzenia takiej debaty.

Sfera publiczna uległa fragmentacji i trybalizacji, miejsce sfery publicznej zajęła sieć plemion, często wręcz sekt nie szukających porozumienia lecz potwierdzenia dla swoich sekciarskich przekonań. W Polsce proces ten pogłębił się po tragedii smoleńskiej, badania blogosfery pokazują wyraźnie, jak głębokie są społeczne i polityczne podziały. To nie Internet jest winny, zanim to medium stało się popularne, już w latach 80. ubiegłego stulecia socjologowie dostrzegli proces  indywidualizacji. Internet stał się po prostu medium zindywidualizowanego społeczeństwa.

Gdy jednak przestaje istnieć sfera publiczna, a w związku z tym nie można nawet wynegocjować wizji dobra wspólnego, sens traci także pojęcie obywatelstwa. Miejsce obywatela zajmuje konsument, bo rynek staje się ostatnią przestrzenią racjonalności łączącą ponad podziałami za pomocą neutralnego medium pieniądza. Przedstawiciele klasy średniej, którzy wściekli się na jeden z banków, że oszukał ich na kredycie skrzyknęli się ponad politycznymi podziałami i wystąpili przeciwko wspólnemu wrogowi. Podobnie przeciwko państwu wystąpili obrońcy maluchów, czyli rodzice walczący z pomysłem obniżenia progu obowiązku szkolnego.

Dotychczasowy wywód prowadzi do wniosku, że neoliberalna modernizacja systemu szkolnego była jedynym sposobem, by uratować sens istnienia systemu w jego totalnym wymiarze. Tyle tylko, że źródłem legitymacji dla jego istnienia jest racjonalność rynku i logika ekonomicznej efektywności, a produktem konsument i pracownik dostosowany do potrzeb rynku. Bez zrozumienia istoty tej zmiany systemowej cała dalsza dyskusja o szkole i o tym jak i czego ma uczyć  nie będzie sensowna.

W niedzielę z kolei miałem okazję dyskutować na temat przyszłości edukacji podczas seminarium zorganizowanego przez Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę”. Dyskusja niezwykle żywa i gorąca dobrze doilustrowała problemy, o jakich pisałem w „Kontakcie”. Jesteśmy niezadowolenie z szkoły za jej totalność i skostnienie, gdy jednak w imię wolności i różnorodności zaczynamy przy systemie majstrować, na scenę wkraczają siły destrukcji.